شرحی بر دیدگاه امام خمینی درباره راهبرد اصلی دست یابی ...

« مصرف صحیح » از موضوعات اساسی و حائز اهمیت در زندگی فردی و حیات جمعی می باشد و از عوامل مهم در رشد و پیشرفت جامعه و کشور در ابعاد مختلف به شمار می رود.

اهمیت مصرف صحیح خاستگاهی همچون ثروت و مال دارد و از آنجا که اقتصاد دارای جایگاهی مهم می باشد و فراهم آمدن امکانات مادی بسترساز رفاه و تامین کننده آرامش است و تنگناهای معیشتی را مرتفع می نماید ضرورت خاص مصرف صحیح برای استمرار نقش و آثار حیاتی مال و ثروت و جلوگیری از به هدر رفتن نعمت ها و امکانات گوناگون رخ می نمایاند.

خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به انسان ها اعلام می فرماید :

« هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا »

« خداوند نعمت های دنیوی در گستره ارض را برای بهره برداری شما انسان ها آفریده است . » (1 )

همچنین به صراحت می فرماید :

« و لا تنس نصیبک من الدنیا »

« هرگز بهره و نصیب مادی از دنیا را فراموش مکن » (2 )

و به این ترتیب اهمیت ثروت و نعمت و ضرورت استفاده از آن ها در حیات دنیایی را نمایان می کند.

در کنار این آگاهی بخشی و دستورالعمل اهمیت مصرف صحیح را به آدمیان گوشزد می کند و با فرمان « ولا توتوا السفها اموالکم » ـ مال و ثروت خود را در اختیار سفیهان مگذارید ـ (3 ) و نیز با این دستورالعمل که « لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل » ـ اموال یکدیگر را به ناحق مخورید ـ (4 ) به دو نمونه و مصداق از مصرف ناصحیح اشاره می کند و در نقطه مقابل با مطرح کردن ضرورت تعامل اقتصادی با عاقلان و رعایت حقوق یکدیگر در فعالیت هایی چون معامله و کسب و تجارت دو جلوه از مصرف صحیح را نمایان و آشکار می سازد چنان که دستورالعمل های دیگری همچون « ولا تسرفوا » ـ در بهره وری از نعمت ها و امکانات اسراف نکنید ـ (5 ) از یکسو از مصرف غلط و بی رویه منع می نماید و از سوی دیگر به تعادل در استفاده از آنها به عنوان روش مصرف صحیح فرامی خواند.
قرآن کریم برای دست یابی به بهره وری از ثروت و نعمت های خلق شده برای انسان ها در سطح کلان راهبرد و روشی بنیادین و اساسی ارائه می دهد تا به این طریق به صورت مبنایی و در سطحی گسترده و در همه ابعاد و جلوه های حیات و زندگی دنیایی ـ که شامل تمام صحنه های فعالیت های فردی اجتماعی اقتصادی فرهنگی سیاسی و حکومتی می شود ـ مصرف صحیح تسری و تجلی یابد. این روش مبنایی « پیوند مادیت و معنویت » است که موجب می گردد همه تحرک ها و بهره وری های اقتصادی با ایمان و معنویت زلال آمیخته شود و « یاد خدا » مانع مصرف گرایی های لجام گسیخته که در تعالیم دین مبین عنوان « حرام » می گیرند می شود و انسان همواره « حضور خدا » را در تمام حرکات و رفتار و تلاش هایش احساس می کند و همین احساس زنده و مستمر او را از مصرف ناصحیح نعمت های الهی بازمی دارد.

قرآن کریم اگرچه در تعالیم و معارف خویش دستورات مختلف و امر و نهی های گوناگون در پرهیز از مصرف ناصحیح و عمل به مصرف صحیح را ارائه می دهد لکن پیش از آنها و در تمام سوره ها و آیه ها راهبرد تسری معنویت در مادیت و حضور ایمان زلال در تمام عرصه های فعالیت های انسان را به صورت یک ضرورت محوری و حیاتی مطرح می نماید و در واقع باید به این واقعیت توجه داشت که پشتوانه تحقق سایر دستورالعمل های الهی برای به عینیت درآمدن الگوی مصرف صحیح نیز همین راهبرد و خط مشی اصلی و محوری می باشد و تا یاد خدا و ایمان خالص به صورت « معنویت زلال » در « مادیت دنیا » متجلی نشود و با جان و روح آدمی نیامیزد هرگز دستورالعمل های الهی در نهی از مصرف گرایی مخرب و امر به مصرف صحیح به نتیجه و ثمر نمی رسند.

در نگاه معارف جامع و غنی قرآن این « معنویت » باید در تمام حرکات و فعالیت های انسان که همه آنها در صورت تحقق جامع و کامل و خالص « عبادت » محسوب می شوند سریان یابد :

           بعضی دیگر از آیات قرآن کریم ایمان و معنویت را که در « عمل » زیباترین تجلی خود را « نماز » می یابد عامل اجتناب از معاصی و گناهان گوناگون معرفی می کنند (7 )

آیاتی دیگر به نقش سازنده معنویت در میادین جهاد با دشمنان اسلام تصریح دارند . (8 )

آیاتی از کتاب خدا یاد خدا را که به صورت عشق و ایمان و معنویت زلال متجلی می شود موجب آرامش قلب انسان می داند و این آرامش قلبی است که نقش محوری و راهبردی در موفقیت در تمام امور را ایفا می نماید.(9 )

برخی دیگر از آیات به نقش معنویت و یاد خداوند متعال در مواجهه و تقابل با طاغوت ها اشاره دارند . (10 )

در آیاتی دیگر از جمله این آیه و با این تصریح که « رجال لا تلهیهم ولا بیع عن ذکرالله » (11 ) شدت معنویت را به گونه ای در مراتب بالا معرفی می کنند که هرگز و هرگز تجارت و معامله و فعالیت های اقتصادی و زرق و برق پول و زر سکه های به دست آمده از آنها ذره ای اثر منفی و سستی و غفلت از یاد خدا در انسان های ساخته و پرورده نمی گذارد.

حضرت امام خمینی که شاگرد مکتب قرآن و محو در اسلام بود همین نحوه نگرش قرآنی به موضوع مصرف را در اندیشه و عمل خویش متجلی نمود. ارائه راهبرد پیوند مادیت و معنویت توسط امام خمینی در آثار به جای مانده از آن پیشوای محبوب حضور پیوسته و مستمر دارد و این نشان می دهد که موضوع مزبور از منظر امام دارای منزلت و اهمیت بسیار می باشد. نمونه هایی از این نگرش را به تفکر و پیام گیری درمی آوریم :

« مکتب های توحیدی ـ که در راس آنها مکتب اسلام است ـ در عین حال که به مادیات و با مادیات سر و کار دارند لکن مقصد این است که مردم را طوری تربیت کنند که مادیات حجاب آنها برای معنویات نباشد. مادیات را در خدمت معنویات می کشند در عین حالی که نسبت به مادیات نظر دارند نسبت به زندگی دنیا نظر دارند در عین حال مردم را متوجه به معنویات می کنند و از ظلمت ماده نجات می دهند. توجه به ماده و به مادیات به طوری که تمام توجه به مادیات باشد ظلمت است ظلمات است انسان را به ظلمات می کشد . » (12 )

دو نکته ژرف در این رهنمود حضرت امام باید مورد تامل واقع شود. نکته اول این که اسلام مادیات را رها نمی کند و انسان را به حال خود رها نمی سازد تا بدون برنامه و هدف برای رفع تنگناهای معیشتی باقی بماند و در راه رفع موانع رفاه و بهره وری از نعمت های الهی حرکت و تلاش نکند و به نتیجه مطلوب نائل نیاید بلکه در نگاه تعالیم دین مبین اسلام انسان با نیازهای جسمی و روحی آفریده شده است و این دو در کنار هم باید تامین گردند و راه تحقق آن موازنه بین دنیا و آخرت و کوشش در مسیر دست یابی به امکانات مادی و مصرف صحیح آنها در کنار توجه به نیازهای معنوی می باشد.

به همین دلیل است که در متن فرهنگ و معارف اسلامی تصریح شده است که ترک دنیا برای رسیدن به آخرت تفکر و عملکردی باطل می باشد همچنان که ترک آخرت برای نیل به دنیا مردود است . حضرت امام خمینی در رهنمودهای خود اعلام می کنند که : « اسلام یک مکتب مادی ـ معنوی است » (13 ) و این رهنمود به خوبی نشان می دهد که دنیا و آخرت و نیازهای دنیوی و اخروی در کنار هم باید تامین شوند.

نکته دوم این که حضرت امام تصریح دارند در عین حال که اسلام دین دنیا و آخرت و مادیات و معنویات است اگر تمام توجه انسان به دنیا و امور مادی باشد ظلمت ایجاد می شود و انحراف و انحطاط به وجود می آید. زیرا نگرش مطلق و یکسویه به مادیت با فلسفه آفرینش انسان و هدف غایی او که رشد و کمال و نیل به حیات جاودان آخرت است در تضاد و تعارض می باشد و دنیا و نعمت ها و مال و ثروت های آن باید به نحوی به « مصرف » برسد که معنویت را تقویت کند نه آنکه آن را از زندگی انسان حذف نماید.

حضرت امام در رهنمودهایشان چنین می فرمایند :

« مکتب اسلام مادیت را در پناه معنویت اسلام قبول دارد معنویات اخلاق تهذیب نفس . اسلام برای تهذیب نفس آمده است برای انسان سازی آمده است ... ما مکلفیم انسان بسازیم ... اگر انسان تربیت شد همه مسائل حل است یک مملکتی که دارای انسان مهذب است تمام مطالبش حل است . انسان آگاه مهذب همه ابعاد سعادت را برای کشور تامین می کند . » (14 )

بر مبنای سخنان امام و با توجه به اصل پیوند مادیت و معنویت در اسلام و ضرورت تسری ایمان و اخلاق در همه عملکردهای اجتماعی اکنون به این واقعیت می رسیم که اولا مصرف صحیح در ثروت و نعمت و امکانات گوناگون و ابزار و وسایل و وقت و علم و دانش و انرژی با معنویت و یا به تعبیری دیگر با « اخلاق اقتصادی » (15 ) تحقق می یابد و نظام اخلاقی اسلام در ابعاد گوناگون به این اصل ضروری تاکید دارد و برای تثبیت و اجرای آن اصرار می ورزد و این موضوع را نه یک موعظه و توصیه بدون پشتوانه که یک « راهبرد » و دارای ضوابط و معیارها و روش های خاص و برنامه و نظارت و ارزیابی می داند و همه دستگاه ها و تشکیلات حکومتی و دولتی متولیان فرهنگ و تبلیغات مراکز حوزوی و دانشگاهی پژوهشگاه ها رسانه های گروهی به ویژه مطبوعات دارای مسئولیت حساس « فرهنگ سازی » در این امر مهم و حیاتی می باشند و اگرچه در این باره تاکنون فعالیت ها بسیار ناچیز و ناقص بوده است لکن هرگاه و از جمله این زمان و فرصت این واقعیت لمس شود و با شناخت و معرفت همراه گردد تلاش جدی برای تحقق آن بدون نتیجه و ثمر نخواهد بود.

ثانیا مصرف صحیح امری کوچک نیست و نباید از کنار آن سهل و آسان گذشت و همانند برخی از امور دیگر با تساهل و تسامح با آن مواجه گشت و برای رفع تکلیف به حرکات و تلاش هایی مقطعی و سطحی بسنده کرد بلکه باید فراموش نکنیم که « مصرف » با سرنوشت یک جامعه و کشور مرتبط می باشد و هرگونه رشد و توسعه پایدار در گرو مصرف صحیح منابع و امکانات و نعمت ها خواهد بود و اصولا این یک اصل بدیهی و پذیرفته در سرتاسر دنیا و تمام کشورها می باشد و بسیارند ممالکی که در عمل به این اصل گوی سبقت را از ملل مسلمان ربوده اند و با اصلاح الگوی مصرف خود در تمام زمینه ها دروازه های علم و دانش و توسعه و پیشرفت را گشوده اند و این به خاطر رهاسازی تعالیم و قوانین اسلام توسط مسلمین و عمل کشورهای بیگانه به این تعالیم و دستورالعمل ها می باشد چنان که در متون فرهنگی اسلام اشاره شده است که مبادا غیر مسلمانان با عمل به اسلام از شما سبقت گیرند و به سعادت و پیشرفت برسند و شما از وجود گنجینه های بزرگ معارف و دانش های دینی غفلت ورزید!
ثالثا درباره جامعه امروز خود باید اذعان کنیم که یکی از علل مهم انحراف از ضوابط و معیارهای تعیین شده توسط اسلام درباره « مصرف صحیح » بها دادن بیش از حد به « مادیات » و غفلت از « معنویات » است .

امروز بر کسی پوشیده نیست که گرایش به مصرف گرایی بی حد و مرز یکی از آفات و آسیب های بزرگ جامعه است به گونه ای که بسیاری از افراد و خانواده ها ـ از زن و مرد و دختر و پسرـ در اثر این مصرف زدگی و عطش ناشی از آن به مسابقه با یکدیگر می پردازند و از این خطرناک تر آن که بر این عمل باطل و لغو و ضداسلامی مباهات می کنند و بر یکدیگر فخر می فروشند که لباس و غذا و ماشین و مسکن و وسایل ما از شما گران قیمت تر! و از نوع خارجی ! می باشد.

علاوه بر افراد و خانواده ها در میان برخی از مسئولان ـ شامل وزیران معاونان مشاوران و مدیران ـ همین تمایلات بیمار در حال رشد است و شگفتا که این گرایشات با توجیهاتی به نام « حفظ پرستیژ » و « مقام و ریاست» صورت می پذیرد و حتما باید اتومبیل گران قیمت و خانه ها و ویلاهای آنان چشم ها را خیره کند و عقل ها را به حیرت افکند تا منزلت و شخصیت اجتماعی و سیاسی این آقایان حفظ شود!

همچنین این گرایشات را در بخش خصوصی و در میان گروهی از افراد فراوان می یابیم . ثروتمندان و زراندوزان و سرمایه داران بزرگ نیز جای خود را دارند و معلوم است که چه حالاتی دارند و به کجا می روند!

وقتی « اقتصاد » که به تعبیر حضرت امام خمینی ابزار و وسیله است (16 ) « هدف » شود و « مادیت » از « معنویت » بگسلد و به یکه تازی بپردازد معلوم است که « الگوی مصرف صحیح اسلامی » رها شده و همه چیز در مادیت محض خلاصه و محصور گردیده است و این افراط ها و اسراف ها و هدر رفتن ثروت و امکانات مختلف در شرایطی صورت می گیرد که بسیاری از مردم جامعه در فقر و تهی دستی می سوزند و توان تهیه احتیاجات روزمره و ضروری خود را ندارند و روزبه روز بر تورم و گرانی و فشار و تنگناهای اقتصادی و فقر و محرومیت مشقت زای آنان افزوده می شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
پاورقی :

1 ـ قرآن کریم سوره بقره (2 ) آیه 29

2 ـ سوره قصص (28 ) آیه 77

3 ـ سوره نسا(4 ) آیه 5

4 ـ سوره نسا (4 ) آیه 29

5 ـ سوره اعراف (7 ) آیه 31

6 ـ سوره اسرا(17 ) آیه 23 ـ سوره طه (20 ) آیه 24

7 ـ سوره عنکبوت (29 ) آیه 45

8 ـ سوره انفال (8 ) آیه 45

9 ـ سوره رعد(13 ) آیه 28

10 ـ سوره طه (20 ) آیه 42

11 ـ سوره نور(24 ) آیه 37

12 ـ صحیفه امام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج 9 ص 288 و 289

13 ـ همان مدرک ج 7 ص 531

14 ـ همان مدرک

           16 ـ صحیفه امام ج 8 ص 85 بسیارند ممالکی که با اصلاح الگوی مصرف خود در تمام زمینه ها دروازه های علم و دانش و توسعه و پیشرفت را گشوده اند و گوی سبقت را از ملل مسلمان ربوده اند و این به خاطر رهاسازی تعالیم و قوانین اسلام توسط مسلمین و عمل کشورهای بیگانه به این تعالیم و دستورالعمل ها می باشد چنان که در متون فرهنگی اسلام اشاره شده است که مبادا غیرمسلمانان با عمل به اسلام از شما سبقت گیرند و به سعادت و پیشرفت برسند و شما از وجود گنجینه های بزرگ معارف و دانش های دینی غفلت ورزید!

امروز بر کسی پوشیده نیست که گرایش به مصرف گرایی بی حد و مرز یکی از آفات و آسیب های بزرگ جامعه است به گونه ای که بسیاری از افراد و خانواده ها ـ از زن و مرد و دختر و پسر ـ در اثر مصرف زدگی و عطش ناشی از آن به مسابقه با یکدیگر می پردازند و از این خطرناک تر آن که بر این عمل باطل و لغو و ضد اسلامی مباهات می کنند و بر یکدیگر فخر می فروشند که لباس و ماشین و مسکن و وسایل ما از شما گران قیمت تر! و از نوع خارجی ! می باشد

بعضی از مسئولان و مدیران مصرف گرایی های افراطی خود را به نام « حفظ پرستیژ » و « مقاومت و ریاست » توجیه می کنند و حتما باید اتومبیل گران قیمت و خانه ها و ویلاهای آنان چشم ها را خیره کند و عقل ها را به حیرت افکند تا منزلت و شخصیت اجتماعی و سیاسی این آقایان حفظ شود!