swc

swc

نهضت تنباکو تقابل پیروز روحانیت شیعه با استعمار انگلیس و ...

تاملی دردیدگاه امام خمینی درباره عوامل چهارگانه پیروزی نهضت تنباکو

نهضت تنباکو یکی از بزرگترین حرکت های رهایی بخش شیعی به رهبری روحانیت به شمار می رود به گونه ای که همواره آثار ارزشمند آن در طول سالهای طولانی بقا و تداوم داشته است و از حافظه تاریخ محو نگردیده است و تلاش های مرموز مورخان وابسته به بیگانه نتوانسته است القائات و تحریفات مسموم را بر حقایق این حرکت الهی غالب نماید.

ماندگاری آثار نهضت تنباکو را باید معلول عواملی دانست که عبارتند از :

1 ـ خاستگاه این نهضت تشیع انقلابی و مبارز و مقاوم در برابر ظلم وتعدی و تباهی می باشد .

2 ـ قدرت مذهبی وسیاسی روحانیت شیعه در این نهضت در سطحی بالا و با وسعتی شگفتی زا متجلی گردید .


3 ـ حضور مردم مسلمان هم گسترده بود و هم آمیخته با شناخت و آگاهی های سیاسی از تحرکات دشمنان .

4 ـ حرکت های تخریبی ایادی پیدا و پنهان استعمار انگلیس برای ایجاد شکاف و اختلاف بین علمای دین از یکسو و بین مردم و روحانیت از دیگر سو به نتیجه و ثمر نرسید و دشمنان به طور کامل ناکام ماندند.
در اندیشه ها و دیدگاه های سیاسی حضرت امام خمینی عوامل چهارگانه ای را که به عنوان راز ماندگاری نهضت تنباکو در حافظه تاریخ و بستر زمان از آنها یاد کردیم به تامل می گذاریم .

الف ـ حضرت امام خمینی در مصاحبه با خبرنگار ایتالیایی روزنامه « لوتاکو نتینوا » و در پاسخ به پرسش او درباره خاستگاه و ریشه نهضت اسلامی چنین می فرماید : « یکی از خصلت های ذاتی تشیع از آغاز تاکنون مقاومت و قیام در برابر دیکتاتوری و ظلم است که در تمامی تاریخ شیعه به چشم می خورد هر چند که اوج این مبارزات در بعضی از مقطع های زمانی بوده است . در صد ساله (اخیر) حوادثی اتفاق افتاده است که هر کدام در جنبش امروز ملت ایران تاثیری داشته است . انقلاب مشروطیت جنبش تنباکو و ... قابل اهمیت فراوان است ... » (1 )

امام خمینی در این سخنان خاستگاه اصلی نهضت تنباکو را تشیع معرفی می نماید که خصلت ذاتی آن ایستادگی در برابر دشمنان و مبارزه قهرآمیز با ظلم و استکبار در هر عصر و زمان می باشد.
همین خاستگاه و ریشه است که نهضت تنباکو را به وجود آورد و آثار آن را باقی و مقاوم نمود به گونه ای که انقلاب شکوهمند اسلامی ما نیز نقش تاثیرگذاری و تحول آفرینی خود را از آن جنبش گرفت . مکتب تشیع که همان اسلام اصیل و ناب و تعالیم وحیانی آن می باشد مسلمین را به دشمن شناسی فرا می خواند و از صرف بودجه های کلان توسط آنان برای مسدود کردن راه توحید خبر می دهد(2 ) و توطئه های دشمن برای تضعیف ایمان ها(3 ) و جلوگیری از رسیدن خیر و منفعت به اهل ایمان (4 ) را آشکار می نماید و همواره به وحدت و اتحاد و پرهیز از تفرقه و تشتت دعوت می کند(5 ) و به جهاد و مبارزه با قدرت های استکباری در همه اعصار فرمان می دهد . (6 )
همین مشخصه ها در مکتب تشیع کافی است که خاستگاه جنبش ها و حرکت های رهایی بخش همچون نهضت تنباکو شود و ماندگاری آن را موجب گردد.

ب ـ دومین عاملی که در درخشش نهضت تنباکو از آن یاد کردیم عبارت است از تجلی قدرت مذهبی و سیاسی روحانیت شیعه در این نهضت و رهبری های جامع و حرکت زای آنان در تقابل با استعمار خارجی و استبداد داخلی .

حضرت امام خمینی می فرمایند :

« ما این صد سال اخیر را که ملاحظه کنیم هر جنبشی که واقع شده است از طرف روحانیون بوده است بر ضد سلاطین . جنبش تنباکو به ضد سلطان وقت بود . » (7 )

همچنین امام خمینی در سخنانی دیگر مجددا تاکید می کنند :

« شما اگر ملاحظه کنید از اول تا حالا آن که با این قدرت ها معارضه کرده ابتدایش از روحانیین شروع شده ... در این صد ساله اخیر آنی که معارضه کرده با سلاطین وقت ابتدایش از روحانی شروع شده قضیه تنباکو ابتدایش از روحانیون ایران و عراق و از مرحوم میرزا فتوا بود و از علمای تهران قیام و عمل . » (8 )

امام خمینی در کنار اشاره به مبارزه علمای تهران بر مبنای فتوای میرزای شیرازی در مخالفت با قرارداد استعماری امتیاز تنباکو که بین انگلیس و دولت وقت ایران یعنی ناصرالدین شاه منعقد گردید تصریح دارند که همه علمای بزرگ ایران از این حکم تبعیت کردند(9 ) و به این ترتیب قیام روحانیت اسلام و رهبری علمای آگاه و متعهد و مبارز نهضت تنباکو را به صورت حرکتی گسترده و رهایی بخش در معارضه با استعمار و استبداد قرار داد.
در « تهران » فقها و علمای اسلام ـ همچون میرزا حسن آشتیانی شیخ فضل الله نوری آقای سیدعبدالله بهبهانی سیدعلی اکبر تفرشی آقاسیدمحمدرضا طباطبایی و محمدتقی کاشانی ـ نهضت تنباکو را مرحله به مرحله به پیش می بردند و در برابر تهدیدهای مکرر دولت ناصرالدین شاه مبنی بر عدم مخالفت با امتیاز تنباکو با صلابت و استواری مقاومت می کردند.

در « شیراز » علمای اسلام به مخالفت با امتیاز استعماری تنباکوی ایران قیام می کنند. یکی از علمای مبارزی که نقش ارزنده ای در این حرکت الهی به عهده داشت عالم مجاهد « سیدعلی اکبر فال اسیری » بود. او بر فراز منبر می رود و از زیر عبا شمشیری بیرون کشیده و فریاد بر می آورد :

« موقع جهاد عمومی است . ای مردم بکوشید تا جامه زنان نپوشید. من یک شمشیر و دو قطره خون دارم هر بیگانه ای را که برای انحصار دخانیات به شیراز بیاید شکمش را با این شمشیر پاره خواهم کرد. »
رژیم قاجار این عالم مبارز را ربود و به بوشهر و سپس به بصره تبعید نمود. مردم شیراز به اعلام انزجار از این عملکرد دولت می پردازند لکن اعتراض آنان به دستگیری و تبعید روحانی مبارز شیراز با گلوله های حاکم وقت شیراز « قوام الملک » پاسخ داده می شود!

وقتی مردم بی گناه به خاک و خون کشیده می شوند نمایندگان شرکت انگلیسی در پناه سرنیزه حاکمان به شهر وارد می شوند. علما و روحانیون در اعتراض به این عمل از رفتن به مساجد خودداری می کنند و مقاومت تداوم می یابد.

در « تبریز » علما و روحانیون مبارز طی تلگرافی به تهران و برای دستگاه حکومت چنین اعلام می نمایند :
« با کمال حیرت مشاهده می کنیم که پادشاه ما کافه مسلمین را مثل اسرا به کفار می فروشد... مسلمانان مرگ را به زیردست شدن کفار ترجیح می دهند. »

رهبری نهضت در تبریز به عهده « میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی » است . او به شدت در مقابل استعمار انگلیس و استبداد قاجار ایستادگی می کند. مردم به پیروی از او اعلامیه های کمپانی را از دیوارهاکنده و از پذیرفتن خارجی ها امتناع می کنند.

در تلگراف هایی که از تبریز به ناصرالدین شاه ارسال می شود به صراحت و شجاعت به او اعلام می گردد که با واگذاشتن امتیاز تنباکوی ایران به انگلیس خود را به فرنگی ها فروخته است .

در « اصفهان » حرکت پرشور و مبارزه با استعمار و استبداد به رهبری سه عالم مسئول و مبارز « حاج شیخ محمدتقی (آقا نجفی ) « شیخ محمدعلی » و « ملاباقر فشارکی » در اوج جهاد و مقاومت به پیش می رود.
ناصرالدین شاه در صدد مقابله با روحانیت برمی آید و طی تلگرافی به « آقا نجفی » اعلام می کند :
« بی جهت عالم آسوده را آشفته نکنید و مردم با خون خود بازی نکنند و آسوده مشغول دعاگویی و رعیتی باشند.»
عالم مبارز مرحوم آقا نجفی وقعی به این تلگراف نمی دهد و به همراه سایر علما مبارزه را با شدت استمرار می بخشد.
            « ظل السلطان » حاکم جبار اصفهان طی تلگرافی به ناصرالدین شاه این گونه گزارش می دهد :
« آقا نجفی » و « شیخ محمدعلی » اعلانات چندی درب مساجد و معابر چسبانده استعمال تنباکو را حرام و حمایت کنندگانی فرنگی را مرتد و عمله جات دخانیات را نجس خوانده و نوشته اند کسی از این جماعت را که دخالت در کار فرنگی دارند به حمام و مسجد و سقاخانه راه ندهند. در حمام ها و قهوه خانه ها و مجالس علما و تجار و غیره قلیان موقوف است . طلبه ها در هر نقطه که قلیان دیده شکسته اند ... (10 )

در سایر شهرها نیز تحرکاتی همانند چهار شهر یاد شده از جانب علما و روحانیون ناصرالدین شاه و دولت وقت را به استیصال و درماندگی می کشاند و مرحله به مرحله وادار به عقب نشینی می نماید.
ج ـ سومین عامل در درخشندگی نهضت تنباکو حضور وسیع و یکدست و گسترده مردم در این حرکت الهی می باشد.
            حضرت امام خمینی پس از تصریح به رهبری و مجاهدت خستگی ناپذیر علمای اسلام در سازماندهی نهضت تنباکو در شهرهای ایران درباره تبعیت مردم از علما و حضور آنان در نهضت می فرمایند : مردم به روحانیت علاقه داشتند و دنبال اینها را می گرفتند و کارها را انجام می دادند . (11 )

همچنین امام خمینی پس از اشاره به فتوای کوتاه میرزای شیرازی در تحریم تنباکو می فرماید : « آن نصف سطر.. یک ملت را وادار کرد که مخالفت کنند . » (12 ) و نیز امام خمینی پس از اشاره به فتوای میرزا و مجاهدت علمای دین به حضور و نقش مردم این گونه تصریح می کنند : این ملت بود که پشتیبانی از مراجع خودشان می کردند از علمای خودشان حمایت می کردند و آنهایی را که راه استبداد می رفتند به زمین می زدند . (13 )

حضور و مجاهده مردم مسلمان در نهضت تنباکو بسیار پرشکوه یک دست شجاعانه و خالصانه بود.
به ذکر نمونه هایی از این مجاهدت و وحدت در دو شهر تبریز و اصفهان بسنده می کنیم :

وقتی مردم تبریز به دنبال مخالفت ها و اعتراض های اولیه با امتیاز تنباکو پاسخی جز اصرار دولتیان بر نوکری استعمارگران انگلیسی مشاهده نمی کنند تلگرافی به ناصرالدین شاه با این محتوا ارسال می دارند :

« ما اهالی تبریز روز عاشورا تمام فرنگی ها و عیسویان را که در تبریز هستند قتل عام خواهیم کرد. از حالا به شما اطلاع می دهیم دانسته باشید که تغییر به جهت عمل تنباکو و این که شاه مملکت خودش را به فرنگی ها فروخته است . »

همچنین نامه ای به این مضمون برای شاه می نویسند :

« 42 سال است سلطنت می کنی محض طمع مملکت خودت را قطعه قطعه به فرنگی فروخته ای خوددانی اما ما اهالی آذربایجان خودمان را به فرنگی نمی فروشیم و تا جان داریم می کوشیم . »

به دنبال مقاومت و جهاد مردم مسلمان تبریز بود که ناصرالدین شاه ضمن تلگرافی به تبریز از طرف کمپانی انگلیسی اعلام می کند : « ...در کار آذربایجان هر نوع تسهیلات که مردم بخواهند می کنم . اگر حرف آنها در فرنگی است ماموران فرنگی را برمی دارم سهل است خارج از مذهب هیچ نمی گذارم . کارهای آذربایجان را به خود آذربایجانی ها رجوع می کنم ... در وضع خریدن یا فروختن هر عیبی به نظر علما آمده است بگویند رفع می کنم . به طوری اصلاحات می دهم که خود مجتهدین راضی شوند... »

مردم مسلمان تبریز که در اثر خط مشی سیاسی علمای دین فقط لغو امتیاز تنباکو را می طلبیدند به تلگراف مزبور اهمیتی ندادند و به مبارزات خود ادامه دادند در نتیجه دولت ناصرالدین شاه تصمیم گرفت موقتا از آذربایجان صرف نظر نماید.

در اصفهان پس از تبعید گروهی از علمای اسلام توسط ظل السلطان با هدف آرام کردن و عقب نشینی مردم این ترفند موثر واقع نشد و مردم زیر بار ننگ ذلت و وطن فروشی نرفتند.

عده ای از مردم اصفهان به جای فروش تنباکوهای خود به کمپانی آنها را بین فقرا تقسیم کردند. عده ای دیگر با طبع بلند و غیرت اسلامی خود از این اموال گذشتند و برای نشان دادن مخالفت با استعمار و استبداد همه تنباکوهایشان را به آتش کشیدند . همین عمل توسط برخی از تجار تهران نیز صورت پذیرفت . (14 )

د ـ موضوع چهارم که یکی دیگر از عوامل موفقیت خیره کننده نهضت تنباکو گردید بی اثر ماندن حرکات تخریبی دشمنان برای ایجاد اختلاف و تشتت بین علمای اسلام و نیز بین علما و مردم بود.
حضرت امام خمینی درباره نیرنگ های استعمار و عوامل داخلی آنان برای تفرقه افکنی بین علما و روحانیون و نیز

بین روحانیت و مردم به مقایسه نهضت مشروطه و نهضت تنباکو می پردازند و می فرمایند :
« یک نقشه ای بود که نقشه هم تاثیر کرد و نگذاشت که مشروطه به آن طوری که علمای بزرگ طرحش را ریخته بودند عملی بشود. به آنجا رساندند که آنهایی که مشروطه خواه بودند به دست یک عده کوبیده شدند. تا آنجا که مثل مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری در ایران برای خاطر این که می گفت باید « مشروطه مشروعه » باشد و آن مشروطه ای که از غرب و شرق به ما برسد قبول نداریم در همین تهران به دار زدند و مردم هم پای او رقصیدند یا کف زدند. در مشروطه در عین حالی که ابتدایش نبود این مسائل لکن آنهایی که می دیدند که از مشروطه ضربه می بینند منافعشان از بین می رود... یک دسته از همان مستبدین مشروطه خواه شدند و افتادند توی مردم . همان مستبدین بعدها آمدند و مشروطه را قبضه کردند و رساندند به آنجایی که دیدید و دیدیم . زمان میرزای شیرازی هم می خواستند یک همچو کاری بکنند. مرحوم میرزا که دخانیات را تحریم فرمود شیاطین افتادند در بین مردم و به آنجا رساندند که بعضی از اهل علم بعضی از شهرها بالای منبر ـ به طوری که نقل می کنند ـ قلیان کشید برضد حکم مرحوم میرزا. لکن میرزا چون قدرتش قدرت فوق العاده ای بود و از این طرف هم طرفداران او مثل میرزای آشتیانی قوی بود و قدرتمند نتوانستند آنجا کاری بکنند . » (5 )

در تاریخ آمده است که ناصرالدین شاه دستور داد بین دو تن از علمای تبریز اختلاف بیندازند و آنها را در مقابل یکدیگر قرار دهند تا نهضت تنباکو به بیراهه تفرقه و تنازع بین علمای دین و در پی آن اختلاف بین روحانیت و مردم بیفتد لکن در نیل به این حیله و ترفند شیطانی توفیق حاصل نکردند . (16 )

به این ترتیب نهضت تنباکو عرصه تقابل روحانیت شیعه با استعمار خارجی و استبداد داخلی گردید و در این مقابله و معارضه قدرت عظیم روحانیت که خاستگاه آن مکتب تشیع می باشد این حرکت پرشور الهی را با سازمان دهی مردم و مراقبت و هوشیاری های خاص به پیروزی کامل رساند و در دل تاریخ برای همیشه ثبت نمود و آثار ارزشمند و بیداری زا و حرکت آفرین آن را پشتوانه راه آیندگان قرار داد.

این درخشندگی و ظفرمندی شگفتی زاست که متفکر شهید آیت الله مرتضی مطهری را به این آرزومندی می رساند که ای کاش نهضت پیروز تنباکو مقصد متعالی برقراری نظام حکومتی اسلام را تعقیب می نمود و در آن مقطع تاریخی متوقف نمی شد . (17 )

اگر چه این آرزو و در پی آن تاسف و تحسر استاد مطهری بجا می باشد لکن همان گونه که امام خمینی تصریح کردند نهضت تنباکو در ایجاد و پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاثیر گذار بود و از این پس نیز از ذخایر ارزشمند در تاریخ نهضتهای رهایی بخش اسلامی به شمار می رود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پاورقی :

1 ـ صحیفه امام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج 5 ص 407

2 ـ قرآن کریم سوره انفال (8 ) آیه 36

3 ـ سوره بقره (2 ) آیه 109

4 ـ سوره بقره (2 ) آیه 105

5 ـ سوره آل عمران (3 ) آیه 103

6 ـ سوره حج (22 ) آیه 39 سوره تحریم (66 ) آیه 9

7 ـ صحیفه امام ج 8 ص 294

8 ـ همان مدرک ج 9 ص 172

9 ـ ولایت فقیه اثر امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 113

10 ـ میرزای شیرازی تالیف شیخ آقا بزرگ تهرانی انتشارات وزارت ارشاد اسلامی ص 241 243 246

11 ـ صحیفه امام ج 9 ص 172

12 ـ همان مدرک ص 537

13 ـ همان مدرک ج 17 ص 271

14 ـ میرزای شیرازی تالیف شیخ آقا بزرگ تهرانی ص 247 ـ 244

15 ـ صحیفه امام ج 18 ص 171

16 ـ میرزای شیرازی شیخ آقا بزرگ تهرانی ص 245

17 ـ نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری انتشارات صدرا ص 96
نهضت تنباکو یکی از بزرگ ترین حرکت های رهایی بخش شیعی به رهبری روحانیت به شمار می رود به گونه ای که همواره آثار ارزشمند آن در طول سال های طولانی بقا و تداوم داشته و از حافظه تاریخ محو نگردیده است و تلاش مرموز مورخان وابسته به بیگانه نتوانسته است القائات و تحریفات مسموم را بر حقایق این حرکت الهی غالب نماید
در نهضت تنباکو حرکت های تخریبی ایادی پیدا و پنهان استعمار انگلیس برای ایجاد شکاف و اختلاف بین علمای دین از یکسو و بین مردم و روحانیت از دیگر سو به نتیجه و ثمر نرسید و دشمنان به طور کامل ناکام ماندند
ظهور قدرت مذهبی و سیاسی روحانیت در سطحی بالا و با وسعتی شگفتی زا و حضور مردم مسلمان ـ که هم گسترده بود و هم آمیخته با شناخت و آگاهی های سیاسی از تحرکات دشمنان ـ دو عامل مهم در پیروزی نهضت تنباکو به شمار می رود .

امام خمینی :

آنهایی که می دیدند از « مشروطه » ضربه می بینند منافعشان از بین می رود... یک دسته از همان مستبدین مشروطه خواه شدند و افتادند توی مردم همان مستبدین بعدها آمدند و مشروطه را قبضه کردند و رساندند به آنجایی که دیدید و دیدیم . زمان « میرزای شیرازی » هم می خواستند یک همچو کاری بکنند... لکن میرزا چون قدرتش قدرت فوق العاده ای بود و از این طرف هم طرفداران او مثل میرزای آشتیانی قوی بود و قدرتمند نتوانستند آنجا کاری بکنند .

همان گونه که امام خمینی تصریح کردند نهضت تنباکو در ایجاد و پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاثیرگذار بود و از این پس نیز از ذخائر ارزشمند در تاریخ نهضت های رهایی بخش اسلامی به شمار می رود .

 

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد