فقه پویای اسلام و وحدت مسلمین در مذهب جعفری

دیدگاه امام خمینی درباره تلاش های ارزشمند حضرت امام جعفر صادق (ع ) در احیای فقه و ایجاد وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی

ائمه اطهار(ع ) همه از نور واحد و مظهر تام اسما الهی و تجلی گاه همه صفات حضرت باری تعالی می باشند و از همین رو هر کدام از آنها که در شرایط فرهنگی و اجتماعی و سیاسی منحصر به دوره حیات و امامت یکدیگر قرار گیرند مانند هم عمل می کنند و هیچ تفاوتی در مواضع و عملکردهایشان بروز نمی کند.

نکته مهم دیگر این که امامان معصوم (ع ) از شرایط خاص فرهنگی و سیاسی در حاکمیت اموی و عباسی حداکثر بهره برداری را برای تشریح علوم اسلامی و فراهم آوردن زمینه های مساعد به منظور استفاده مردم آن عصر و سایر اعصار و زمان ها به عمل می آوردند به گونه ای که می توان اذعان نمود که آنچه امروز به صورت جامعیت دین و جلوه های نورانی فرهنگ و معارف اسلامی در مذهب تشیع ـ که سیمای شاخص و خالص دیانت پاک و ناب محمدی (ص ) می باشد ـ به عینیت درآمده و به طور کامل تثبیت گردیده است حاصل تلاش و مجاهدت های فکری و علمی و اجتماعی و سیاسی آن مطهران می باشد.

در میان ائمه اطهار(ع ) ـ که هر کدام نقشی محوری به عهده داشته و حاصلی ارزشمند به بار آورده اند ـ حضرت امام جعفر صادق (ع ) مسئولیت بزرگ تدوین و تنظیم و طبقه بندی فقه اسلام را که بسیار وسیع و جامع است به عهده داشته و این وظیفه و ماموریت الهی به گونه ای با مجاهدت های علمی و عملی حضرت امام جعفر صادق (ع ) عجین و ممزوج گردیده است که فقه دین به نام « فقه جعفری » اشتهار یافته است و مذهب تشیع نیز « مذهب جعفری » نام گرفته است .

حضرت امام خمینی در وصیت نامه الهی ـ سیاسی خویش که منشوری جامع برای آینده ایران و جهان اسلام است تصریح می کنند : « ما مفتخریم که مذهب ما « جعفری » است که فقه ما که دریای بی پایان است یکی از آثار اوست . » (1 )

در واقع مذهب و فقه جعفری تبیین کننده احکام اسلام و شارح اهداف و آرمان های والای پیامبر اکرم (ص ) میباشد چنان که امام خمینی این گونه توضیح می دهند : « و مبین احکام اسلام و ایده های رسول اکرم ذریه مطهر ایشان و خصوص حضرت جعفربن محمد صادق هستند . » (2 )

به منظور آشنایی با افکار بلند و والای حضرت امام جعفر صادق (ع ) و تلاش های مستمر و همه جانبه آن حضرت برای نشر فرهنگ جامع و زندگی ساز اسلامی در قالب شیوه ها و روش های تحول زایی که در نهایت ساختار و مبانی مذهب جعفری را دوام و بقا بخشید از کلام و رهنمودهای امام خمینی یاری می جوییم .

1 ـ حضرت امام خمینی تلاش و کوشایی های خالصانه حضرت امام جعفر صادق (ع ) را منحصر در فقه نمی دانند اگرچه بخش اعظم آن درباره فقه است و جایگاه و نقش و ارجمندی آن فوق تصور می باشد و بالاترین حجم از فعالیت های علمی آن حضرت را تشکیل می دهد.

امام خمینی در این باره چنین تصریح دارند :

« برای حضرت صادق (ع ) مجال بود برای اینکه علم فقه را توسعه بدهند و بیان کنند و بعضی از مسائل البته غیرفقهی هم بوده است . » (3 )

حضرت امام در این رهنمود ابتدا به فرصت و مجال به وجود آمده اشاره می کند که بستری را گسترد و زمینه ای مساعد را فراهم کرد تا حضرت امام جعفر صادق (ع ) توانستند به تدوین و تبویب فقه بپردازند و به توسعه آن اهتمام ورزند. موضوع دوم سایر جلوه های فرهنگ و معارف اسلامی بود که در کنار فقه مورد توجه و نظر امام (ع) واقع شد و نتیجه کوشش های آن بزرگوار به تعمیق تفکر دینی در میان مردم جامعه و رشد و گسترش تعالیم جامع و اصیل اسلام انجامید.

این دو امر مهم ـ یعنی هم تدوین و تبویب فقه اسلام و هم تشریح ابعاد گوناگون فرهنگ و تفکر دینی ـ در پرتو همان فضا و فرصت مناسبی که در اثر انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس به وجود آمد محقق گردید. زیرا در شرایط اجتماعی و سیاسی و مدت زمانی که به زوال حکومت اموی انجامید و در پی آن حکومت عباسی استحکام یافت حضرت امام جعفر صادق (ع ) از فشارهای شدید حکام جور و مراقبت های همه جانبه آنان مصون بود و همین شرایط موجب گردید که امام (ع ) در برنامه های علمی و اصلاحی خویش توفیق حاصل نماید. ضمن این که پیشوای الهی در وضعیتی نبود که دارای یارانی خالص و مردمی مطیع و فرمانبردار برای قیام سیاسی و مبارزه و جهاد با خلفای جور باشد.

امام صادق (ع ) از فضای به وجود آمده بهره فراوان برد و توانست حرکت علمی ریشه داری را آغاز کند و به انجام برساند. امام (ع ) با سه شیوه کاربردی به محقق ساختن اهداف خود اهتمام ورزید. شیوه اول نشر جامع و خالص و گسترده تعالیم و معارف و قوانین اسلام در سراسر جامعه و سیراب کردن کویرهای تشنه فرهنگ غنی اسلامی بود. این حرکت امام به گونه ای مراتب و مراحل رشد و وسعت را طی نمود که همه مورخان اعتراف کردند : « حرکت علمی آن حضرت آن سان گسترش یافت که سراسر مناطق اسلامی را دربرگرفت » و « مردم از علم او سخن ها می گفتند و شهرت او در همه شهرها پیچیده بود . » (4 ) و نیز اذعان داشتند : « امام صادق (ع ) چشمه های دانش و حکمت را در روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش گشود که پیش از او معهود نبود و جهان از دانش آن حضرت سرشار گردید . » (5 )

شیوه دوم امام (ع ) مقابله با جریان های فکری و عقیدتی مغشوش و التقاطی بود که از خارج و داخل جهان اسلام و با تهاجم فرهنگی همه جانبه در صدد مسخ هویت دینی جامعه و به انحراف و بیراهه افکندن جوانان مسلمان می پرداخت . دفع شبهه ها و خرافه ها از پیکر دین مبارزه با تفکرات افراطی و غلوآمیز درباره امامان معصوم (ع ) و نفی هرگونه برداشت های یکسویه از تعالیم جامع اسلام از جمله حرکات اصلاحی امام (ع ) در معارضه صحیح و علمی و منطقی با جریان های اعتقادی و فکری مبهم و مغشوش بود که در چهره دین ظاهر می شدند و اعضای جامعه اسلامی را به دام می انداختند.

روش سوم حضرت امام جعفر صادق (ع ) تربیت و پرورش شاگردان فهیم و اندیشمند و متبحر در فقه و سایر رشته های علوم و معارف و اعزام آنان به نقاط مختلف جهت تبیین و تشریح صحیح تعالیم قرآن و معرفی اسلام اصیل و به دور از تحریف و بدعت و خرافات و موهومات به نسل جوان بود. همین تلاش عمیق و راهگشای امام (ع ) بود که باعث شد دانشمندانی چون هشام بن حکم مومن الطاق محمد بن مسلم و زراره بن اعین پرورش یابند و در خدمت اسلام و جامعه اسلامی درآیند.

           2 ـ حضرت امام خمینی فقه جعفری را بسیار جامع و گسترده و شامل همه نگرش های اصیل و ریشه دار و مبتنی بر نیازهای فطری بشر می دانند.

حضرت امام خمینی اذعان دارند که فقهی که از زبان حضرت امام جعفر صادق (ع ) بسط پیدا کرده است همه احتیاجات بشر را از دیروز تا امروز و نیز آنچه را که در آینده پیش می آید و ما از آن بی اطلاع هستیم تامین می نماید . (6 )

تبیین و تشریح های امام خمینی از این فقه شریف و جامع و زندگی ساز بسیار زیبا و برای تمام مراکز دینی و مراجع و فقها و اندیشمندان تامل برانگیز می باشد و چنانچه به آن نظر دقیق و تفکر عمیق روا داشته شود بسیاری از معضلات را حل می کند و برای جامعه و کشور رشد و پویایی به ارمغان می آورد.
حضرت امام خمینی در منشور روحانیت و با یک نگرش کلی اعلام می کنند : « فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است .... » (7 )

           دقت در تعابیر ذیل از حضرت امام خمینی در تبیین وظایف « مجتهد راستین » که وظیفه و مسئولیت بزرگ شرح فقه جعفری و تبویب و استخراج احکام جدید از آن را بر دوش می کشد نشان می دهد که امام خمینی چه دیدگاه های جامع و ارزشمندی در این موضوع دارند و نوآوری های این فقیه جامع نگر بسیار مهم و بنیادین می باشد و باید مورد توجه مراکز علوم حوزوی و فقها و اندیشمندان اسلامی قرار گیرد :

اجتهاد مصطلح در حوزه ها کافی نمی باشد بلکه یک فرد اگر اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد یا نتواند افراد صالح و مفید را از افراد ناصالح تشخیص دهد و به طور کلی در زمینه اجتماعی و سیاسی فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم گیری باشد این فرد در مسائل اجتماعی و حکومتی مجتهد نیست و نمی تواند زمام جامعه را به دست گیرد . (8 )

آشنایی به روش برخورد با حیله ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان داشتن بصیرت و دید اقتصادی اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان شناخت سیاست ها و حتی سیاسیون و فرمول های دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوت و ضعف دو قطب سرمایه داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می کنند از ویژگی های یک مجتهد جامع است . یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیراسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که در خور شان مجتهد است واقعا مدیر و مدبر باشد . (9 )

حکومت در نظر مجتهد واقعی فلسفه عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است حکومت نشان دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است . (10 )

در حکومت اسلامی همیشه باید باب اجتهاد باز باشد و طبیعت انقلاب و نظام همواره اقتضا می کند که نظرات اجتهادی ـ فقهی در زمینه های مختلف ولو مخالف با یکدیگر آزادانه عرضه شود و کسی توان و حق جلوگیری از آن را ندارد ولی مهم شناخت درست حکومت و جامعه است که براساس آن نظام اسلامی بتواند به نفع مسلمانان برنامه ریزی کند که وحدت رویه و عمل ضروری است . (11 )

زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسئله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می طلبد . (12 )

می بینیم که امام خمینی چه نگرش جامع و نوینی به فقه جعفری دارند و از همین جا این حقیقت رخ می نمایاند که به همان دلیل و برهان مبتنی بر عقل و شرع که قوانین قرآن دارای رسالت جهانی و برای همه اعصار و زمان ها می باشند فقه جعفری که خاستگاه اصلی آن احکام و تعالیم قرآن است دارای همین وسعت و فراگیری می باشد و در همه موضوعات و برای همه اعصار و مطابق با تحولات و دگرگونی های اجتماعی فرهنگی اقتصادی و سیاسی برنامه جامع ارائه می دهد.

3 ـ سومین موضوع محوری و بنیادینی که حضرت امام خمینی درباره شخصیت والای حضرت امام جعفر صادق (ع ) مورد توجه و نظر قرار می دهند تلاش فکری و عملی آن پیشوای بزرگ در مسیر تحقق تقریب و وحدت مذاهب اسلامی می باشد.

           این نگرش امام خمینی در متن تعابیری چون حضرت امام جعفر صادق (ع ) تبیین کننده اهداف و آرمان های پیامبر اکرم (ص ) است نهفته است . تردیدی وجود ندارد که رسول گرامی اسلام پیامبر رحمت و وحدت بود و به اعتراف آیات شریفه قرآن کریم تلاش های وقفه ناپذیر آن حضرت موجب گردید اقوام پراکنده و متفرق گرد هم آیند و بر محور دین خدا به اتحاد و اقتدار برسند (13 ) چنان که همین آیات در کنار اذعان به تلاش رسول اکرم (ص ) برای ایجاد وحدت به شدت از تشتت و پراکندگی مسلمین نهی می کنند و تفرقه گرایان را از رحمت خدا محروم و بی نصیب می دانند. (14 )

حضرت امام جعفر صادق (ع ) با حرکت در مسیر مقدس رسول گرامی اسلام (ص ) همواره برای وحدت مسلمین دل می سوزاند و تلاش های فکری و عملی مستمر مبذول می داشت . چنان که رهنمودها و فعالیت های آن منادی بزرگ وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در متون دینی ثبت گردیده است و نمونه ذیل یکی از آنهاست :

« معاویه بن وهب » نقل می کند که از حضرت امام جعفر صادق (ع ) پرسیدم : « ما شیعیان چگونه باید با اهل تسنن معاشرت کنیم تکلیف ما با آنها چیست »

           امام (ع ) فرمود : « ببینید ائمه شما چگونه رفتار می کنند شما هم مانند امامان خود رفتار کنید. به خدا سوگند امامان شما بیماران آنان را عیادت می نمایند جنازه های آنها را تشییع می کنند برای آنان گواهی و شهادت می دهند . » (15 )

این شیوه نیکوی مواجهه به همراه تعامل زیبا و محبت زای امام صادق (ع ) با پیشوایان مذهب تسنن عامل مهمی در ایجاد تقریب و وحدت مذاهب اسلامی می باشد و در طول تاریخ به صورت « الگوی عملی » مورد تبعیت و پیروی مراجع آگاه و فقها و علمای روشن ضمیر اسلام قرار گرفته و از جمله حضرت امام خمینی در طول حیات پر برکتش تلاش فکری و عملی ویژه ای را برای ایجاد وحدت بین مسلمین ـ اعم از علمای دو مذهب و ملل مسلمان و حتی سران کشورهای اسلامی ـ مبذول داشتند و مبارزه ای پی گیر و وقفه ناپذیر با قدرت های استکباری و عوامل مرموز آنان را که برای نفوذ به اردوگاه های جبهه توحید و متلاشی کردن صفوف متحد علمای تشیع و تسنن و ملل و سرزمین های اسلامی لحظه ای آرام و قرار نمی گیرند و بودجه های کلان برای تحقق این هدف شیطانی تخصیص می دهند در کارنامه درخشان خود ثبت نمودند.

آنچه امروز در ایران اسلامی و جهان اسلام از آثار ارزشمند وحدت علمای مذاهب و ملل مسلمان به صورت قدرتی متحد و جبهه ای مقتدر روی در روی قدرت های استعماری و در اوج عزت و سرافرازی مشاهده می کنیم از ثمرات تلاش های خالصانه حضرت امام خمینی به شمار می رود و امید آن که این مشعل پر فروغ وحدت و همبستگی همچنان نورافشان و راهگشا باقی بماند و هر چه بیشتر مشتعل تر شود و گرمی بخش صفوف جبهه های مقاومت اسلامی در سراسر جهان گردد.

بدیهی است چنانچه تلاش های علمی و عملی در مسیر تقریب و وحدت مسلمین تداوم یابد و دچار آفات مقطع گرایی و حرکات شعاری و مبتنی بر رفع تکلیف نگردد این امید و آرزوی شیرین به واقعیت و عینیت خواهد رسید.

پاورقی :

1 ـ وصیت نامه الهی ـ سیاسی حضرت امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 16

2 ـ صحیفه امام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج 14 ص 7

3 ـ سیمای معصومین (ع ) در اندیشه امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ص 284

4 ـ پیشوایان ما استاد عادل ادیب دفتر نشر فرهنگ اسلامی ص 190

5 ـ همان منبع

6 ـ سیمای معصومین (ع ) در اندیشه امام خمینی ص 284

7 ـ منشور روحانیت پیام تاریخی امام خمینی به مراجع فقها و علمای حوزه های علمیه 67 12 3 صحیفه امام ج 21 ص 289

8 ـ منشور برادری پیام امام خمینی به جریان های فکری وفادار به انقلاب و نظام درباره ضرورت مفتوح بودن باب اجتهاد در حکومت اسلامی 67 8 10 صحیفه امام ج 21 ص 176

9 ـ منشور روحانیت صحیفه امام ج 21 ص 289

10 ـ همان منبع

11 ـ منشور برادری صحیفه امام ج 21 ص 177

12 ـ منشور روحانیت صحیفه امام ج 21 ص 289

13 ـ قرآن کریم سوره آل عمران (3 ) آیه 103

14 ـ سوره انعام (6 ) آیه 159 سوره آل عمران (3 ) آیه 103

15 ـ اصول کافی ج 2 ص 636

حضرت امام خمینی در وصیت نامه الهی ـ سیاسی خویش که منشوری جامع برای آینده ایران و جهان اسلام است تصریح می کنند : ما مفتخریم که مذهب ما « جعفری » است که فقه ما که دریای بی پایان است یکی از آثار اوست .

دفع شبهه ها وخرافه ها از پیکر دین مبارزه با تفکرات افراطی و غلوآمیز درباره امامان معصوم (ع ) و نفی هرگونه برداشت های یکسویه از تعالیم جامع اسلام از جمله حرکات اصلاحی حضرت امام جعفر صادق (ع ) در معارضه علمی با جریان های فکری مبهم و مغشوش بود که در چهره دین ظاهر می شدند و اعضای جامعه اسلامی را به دام می انداختند .

شیوه نیکو و تعامل زیبا و محبت زای حضرت امام جعفر صادق (ع ) با علمای مذهب تسنن عامل مهمی در ایجاد تقریب و وحدت مذاهب اسلامی می باشد و در طول تاریخ به صورت « الگوی عملی » مورد تبعیت و پیروی مراجع آگاه و فقها و علمای روشن ضمیر اسلام قرار گرفته و از جمله امام خمینی در این راه تلاش فکری و عملی ویژه ای مبذول داشت و پایه های این وحدت و همبستگی را مستحکم نمود .