فطر عید پیروزی بر نفس

نگاه امام خمینی به شرایط بهره وری از ضیافت الهی برای رسیدن به عید فطر و جشن پیروزی بر نفسانیت های فردی و گروهی

رمضان فرصتی کمیاب و فضایی وسیع و مسیری روشن برای یافتن و پروردن « خود » می باشد و هرکس که از این فرصت و فضا بهره ببرد و در مسیر روشن منتهی به تزکیه و تهذیب گام بسپارد به مقصد فلاح و رستگاری می رسد که حاصل نهایی پالایش درون از رذایل اخلاقی و اتصاف به فضایل اخلاق دست یابی به فلاح و نجات است چنان که خداوند متعال به این حقیقت تاکید کامل دارد آنجا که پس از سوگند به پدیده های شگفتی زای خلقت ـ همچون خورشید و ماه و شب و روز و آسمان و زمین ـ اعلام می فرماید : « قدافلح من زکیها »

« هرکس نفس خویش را از معاصی و رذایل بزداید و به تهذیب و تزکیه آن توفیق حاصل کند به فلاح و رستگاری می رسد » . (1 )

به دیگر سخن رمضان میدان بزرگ تلاش و مجاهدت برای طی مراتب رشد و کمال معنوی و گذشتن از مراحل و فراز و نشیب هایی است که همچون گردنه های صعب العبور به صورت موانع رخ می نمایانند و باید با مقاومت و صلابت از آنها گذشت تا به مقصد پیروزی نائل آمد. این میدان بستری است برای سبقت و پیشی گرفتن در رسیدن به مقام والای « تقوا » که در صورت تحقق مراتب بالای آن به « تقرب » منتهی می شود و انسان را در جایگاه وصل و حضور می نشاند و به جمع « مقربان درگاه » وارد می سازد چنان که قرآن کریم به صراحت این مقام عظیم را معرفی می کند : « والسابقون السابقون اولئک المقربون »

« و سبقت و پیشی گیرندگان در ایمان و تقوا به جایگاه والای تقرب دست می یابند و مقربان درگاه الهی می شوند » . (2 )

می بینیم که « تزکیه نفس » چه زیبا به « تقرب » ختم می شود و انسان متقی و وارسته را « مقرب درگاه الهی » می نماید. اما آیا تزکیه نفس امری سهل است و گنجی است که بدون رنج است هرگز. آنان که به مقام تزکیه و تهذیب نفس می رسند از همه خودیت ها می رهند و آنگونه محو در حضرت محبوب می شوند که جز او نمی بینند و نمی طلبند و همه انگیزه ها و رفتار و اعمال و هر کار و تلاش و فعالیت فردی اجتماعی فکری اقتصادی و سیاسی خود را به قصد قربت و برای خدا و در مسیر خدمت به جامعه به انجام می رسانند. اینان در رمضان از همه مراحل و فراز و نشیب های مبارزه با تمایلات ناصواب نفسانی عبور می کنند و با سرافرازی به « عیدفطر » می رسند که فطر عید پیروزی بر نفس است و آنان که به این پیروزی نائل آمده اند با زحمت وافر و با رعایت همه آداب و شرایط ضیافتگاه الهی چنین مقامی را به خود اختصاص داده اند.

بنگریم که حضرت امام خمینی ـ که کامل ترین مصداق عالم عامل و عارف واصل است ـ چه زیبا و رسا آداب ضیافت الهی و عبور از مراحل سخت تزکیه نفس و رسیدن به عیدفطر را تبیین می نماید :

« خداوند دعوت کرده است ما را به اینکه شما باید وارد بشوید در این میهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک چیزی نیست ترک هواها ترک خودی ها ترک منیها اینها همه در این میهمانخانه است و ما باید حساب کنیم ببینیم که آیا وارد شدیم در این میهمانخانه یا اصلا وارد نشدیم راهمان دادند به این ضیافتخانه یا نه استفاده کردیم از این ضیافت الهی یا نه ... شماها در فکر باشید که اگر از این ضیافت درست بیرون آمدید آن وقت عید دارید. عید مال کسی است که در این ضیافت راه یافته باشد استفاده کرده باشد از این ضیافت . همان طوری که شهوات ظاهری را باید ترک بکند از شهوات باطنی که بالاترین سد راه است برای انسان باید از این ها جلوگیری کند. تمام این مفاسدی که در عالم حاصل می شود برای این است که در این ضیافت وارد نشده اند یا اگر وارد شده اند استفاده نکرده اند. خطاب به همه مردم است همه دعوت شدید به ضیافت الله همه مهمان خدا هستید و مهمانی به ترک است . اگر ذره ای هوای نفس در انسان باشد این به مهمانی وارد نشده است یا اگر وارد شده است استفاده نکرده است . تمام این جاروجنجال هایی که در دنیا می بینید برای این است که استفاده از این ضیافت نکرده اند در این مهمانی وارد نشده اند دعوت خدا را قبول نکرده اند... اینکه مسائل ما حل نمی شود برای اینکه در ضیافت خدا وارد نشده ایم . در ماه رمضان اصلا وارد نشده ایم یک ترک اکل وشربی (3 ) کردیم لکن آن که باید بشود نشده است . اگر هواهای نفسانی بگذارد انسان به حسب فطرت الهی است فطرت فطرت الله است همه هم توجه دارند به او لکن این توجه به دنیا که توجه ثانوی است واعوجاجی است این جلوگیری می کند از آن مسائلی که باید باشد. اگر می بینید در دنیا جنگ و جدال است و در بین شما خدای نخواسته نمونه اش هست بدانید که در این ضیافت وارد نشدید ماه رمضان را ادراک نکردید. اقبال کرده است به شما ماه رمضان : اقبل علیکم شهرالله (4 ) اما شما او را رد کردید پس زدید » . (5 )

1 ـ اولین موضوعی که در بیانات حضرت امام خمینی برای عبور از رمضان و رسیدن به عید فطر مورد توجه واقع شده ترک هواها و منیت ها می باشد و این مهم در ضیافتگاه الهی انجام می گردد. خداوند متعال که « مهماندار » است از مهمان هایی که خود دعوت کرده و به مهمانسرای خویش فراخوانده پذیرایی خواهد نمود و این پذیرایی به صورت تمهید زمینه های مناسب به منظور رعایت آداب این ضیافت است که به تعبیر امام جز « ترک » نیست ترک همه نواقص و کاستی های اخلاقی و روحی و شخصیتی .

مجموعه آنچه حضرت امام به صورت منیت ها و خودیت ها مطرح می کنند را باید « هوای نفس » دانست همان هوای نفسی که در اثر ضعف و غفلت های انسان برای شناخت و تقابل صحیح با آنها به مرور شدت می گیرد و انسان تابع خود را به آنجا می برد که به « از خود بیگانگی » می رسد و در نهایت به پرستش هوای نفس درمی آید. قرآن کریم بسیار صریح درباره هوای نفس و عواقب تلخ آن هشدار می دهد و فرجام انسان آلوده به معاصی را می نمایاند : « ارایت من اتخذ الهه هویه » آیا دیدی حال آنکس را که هوای نفس خویش را معبود و خدای خود قرار داد » . (6 )

چنین هوای نفسی که معبود انسان غافل و از خود بیگانه قرار می گیرد به شدت خطرناک میشود و به هر بیراهه ای که بخواهد آدمی را به حرکت درمی آورد و او را به انواع و اقسام رذایل اخلاقی و عملکردهای باطل و تباه آلوده می کند.

کسی که بخواهد از هواهای نفسانی عبور کند و از رذایل اخلاقی رها گردد باید در ضیافت الهی وارد شود و آداب این میهمانی را که ترک معاصی و خودخواهی هاست به جا آورد.

2 ـ امام خمینی که این رهنمودها را روز عیدفطر و در جمع مقامات کشور مطرح نمودند به یک محاسبه نفس پس از پایان ماه مبارک رمضان ترغیب می کنند و آن اینکه : « ما باید حساب کنیم ببینیم که آیا وارد شدیم در این میهمانخانه یا اصلا وارد نشدیم راهمان دادند به این ضیافتخانه یا نه استفاده کردیم از این ضیافت الهی یا نه » اگر این حسابرسی و خود ارزیابی به نحو صحیح انجام شود می توان نتیجه گرفت که وارد عید پیروزی بر نفس یعنی عید فطر شده ایم و حق داریم که مسرور باشیم و مبتهج که آداب و شرایط روزه ـ آن هم نه روزه عامه که روزه خواص و بالاتر از آن روزه « خواص خواص » ـ را به جا آورده ایم و به « ترک » به مفهوم طرد و نفی همه خودیت ها و منیت ها و سفر از بیت نفس به سوی محبوب ازلی توفیق حاصل کرده ایم . این حسابرسی و ارزیابی بسیار ضروری و حیاتی است به گونه ای که یکی از ارکان سلوک به شمار می رود و ائمه اطهار(ع ) برانجام آن اصرار داشته اند و با صراحت اعلام نموده اند : « لیس منا من لم یحاسب نفسه کل یوم » « آنکس که همه روزه به حساب نفس خویش نرسد از ما نیست » . (7 )

پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب

تا در این پرده جز اندیشه او نگذارم (8 )

3 ـ حضرت امام خمینی معیارهای خاصی برای عیدفطر مشخص می کنند که بر مبنای آنها باید خویشتن را بسنجیم و در خلوتگاه دل و به دور از هرگونه تعصب و جانبداری نسبت به خود بیندیشیم و بنگریم که آیا به عید واقعی رسیده ایم و حق داریم که خود را پیروز میدان مجاهدات نفسانی بدانیم .

حضرت امام خمینی ما را مخاطب قرار می دهد و اینگونه به تفکر دعوت می کند :

« شماها در فکر باشید که اگر از این ضیافت درست بیرون آمدید آن وقت عید دارید. عید مال کسی است که در این ضیافت راه یافته باشد استفاده کرده باشد از این ضیافت . همان طوری که شهوات ظاهری را باید ترک بکند از شهوات باطنی که بالاترین سد راه است برای انسان باید از اینها جلوگیری کند » .

معیار اول تفکر در این واقعیت که آیا به درستی در ضیافت الهی وارد شده ایم و آن گونه که شایسته است شرایط و آداب میهمانی را رعایت نموده ایم یا نه

معیار دوم ترک شهوات ظاهری می باشد که شامل همه معاصی و گناهانی است که توسط اعضا و جوارح انسان صورت می گیرد.

معیار سوم ترک شهوات باطنی است که از شهوات ظاهری خطرناک تر می باشند و بالاترین سد راه رهایی انسان از « خود » و رسیدن به « آزادگی معنوی » و « مقام قرب الهی » به شمار می روند. این شهوات عبارتند از :

خودخواهی ها منیت ها جاه طلبی ها قدرت پرستی ها ریاست خواهی ها و تمام صفات درونی که برانگیزاننده فتنه و اختلاف مکر و نیرنگ نفاق و دورویی استبداد رای خودشیفتگی و استکبار... می باشند.

این کلام معصوم (ع ) که اعلام می نماید : « الشهوات مصائد الشیطان » (9 ) در بردارنده همه مصادیق شهوت های گوناگون ظاهری و باطنی می باشد که امام خمینی ترک آنها را شرط موفقیت در ضیافت الهی و رسیدن به « عیدفطر » به مفهوم واقعی می دانند.

امیر مومنان حضرت علی (ع ) کلامی گهربار دارند که هر سه معیاری را که امام خمینی برای عیدفطر راستین برای روزه داران حقیقی تعیین می کند معرفی می نماید : « انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لایعصی الله فیه فهو عید »

« به راستی این عید برای کسی است که خدا روزه اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا را نافرمانی و معصیت نکنند عید است » . (10 )

4 ـ حضرت امام خمینی به موضوع ضیافت الهی و عبور از گردنه های سخت جهاد و مبارزه با موانع رشد و کمال برای رسیدن به « عید پیروزی بر نفس » رویکردی کلان و گسترده دارند. این رویکرد کلان دارای دو جنبه است : جنبه اول مربوط به « ضیافت الهی » است که معتقدند همه صاحبان قدرت و مقام در نظام های سیاسی و حکومتی باید به این ضیافتگاه وارد شوند و از آن بهره ببرند و در مسیر فلاح و رستگاری قرار گیرند. خداوند قادر متعال بر همان مبنا که دین اسلام را جهانی و دارای قوانین جامع و رهایی بخش در ابعاد اجتماعی اقتصادی علمی سیاسی اخلاقی تربیتی و حکومتی قرار داده است ضیافتگاه خود را نیز دارای ابعاد وسیع و در برگیرنده میهمان های مختلف در سطوح گوناگون مقرر کرده که بر سر سفره های گسترده آن مائده های معنوی فراوان یافت می شود و مقام « ترک خودیت ها و رهایی از قیود و زنجیره های اسارت » نیز متناسب با این حضور در سطح کلان دارای ارزش و آثار عظیم می باشد.

جنبه دوم مربوط به « هواهای نفسانی » است که در این رویکرد کلان از امور فردی و هوس ها و شهوت های محدود آن خارج می شود و در گستره نظام های حکومتی دنیا و در حوزه های مدیریت های گوناگون صاحبان قدرت و ریاست به نقش آفرینی مخرب می پردازد.

رهنمودهای امام خمینی در این رویکرد کلان ـ در سطوح خارج و داخل و با دو جنبه ای که به آن اشاره شد ـ تامل برانگیز و راهگشاست :

« تمام این جاروجنجال هایی که در دنیا می بینید برای این است که استفاده از این ضیافت نکرده اند در این مهمانی وارد نشده اند دعوت خدا را قبول نکرده اند.. اینکه مسائل ما حل نمی شود برای اینکه در ضیافت خدا وارد نشده ایم ... اگر می بینید در دنیا جنگ و جدال است و در بین شما هم ـ خدای نخواسته ـ نمونه اش هست بدانید که در این ضیافت وارد نشدید ماه رمضان را ادراک نکردید. اقبال کرده است به شما ماه رمضان ... اما شما او را ردش کردید پس زدید » .

به این ترتیب در نگرشی وسیع ـ و نه فقط حیات محدود فردی ـ همه انسان ها و دارای تمام مشاغل و به ویژه زمامداران و دولتمردان در سطوح مدیریت های سیاسی کلان باید به ضیافت الهی وارد شوند و زنگارهای معاصی و غفلت و نفسانیت های فردی و گروهی را از آیینه دل بزدایند و روح و روان خود را با زمزم جاری ایمان و معنویت منزه سازند و با عبور از تمام مراحل سخت « جهاداکبر » به « فطر » برسند و « جشن پیروزی » بگیرند و شراب طهور از سبوی عشق در جام معرفت ریزند و به کام جان سرازیر سازند.

پاورقی :

1 ـ قرآن کریم سوره شمس (91 ) آیه 9

2 ـ سوره واقعه (56 ) آیه 10 و 11

3 ـ خوردن و آشامیدن

4 ـ ماه رمضان ماه خدا به شما روی آورده است .

5 ـ صحیفه امام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج 21 ص 45 و 46

6 ـ سوره فرقان (25 ) آیه 43

7 ـ کافی ج 2 ص 455

           8 ـ دیوان حافظ ص 311 غزل 402

9 ـ شهوت های گوناگون شکارگاه های شیطان می باشند .

10 ـ نهج البلاغه حکمت 428

رمضان میدان بزرگ تلاش و مجاهدت برای طی مراتب رشد و کمال معنوی و گذشتن از فراز و نشیب هایی است که همچون گردنه های صعب العبور به صورت موانع رخ می نمایانند. این میدان بستری است برای سبقت و پیشی گرفتن در رسیدن به مقام والای « تقوا » که در صورت تحقق مراتب بالای آن به « تقرب » منتهی می شود و انسان را در جایگاه وصل و حضور می نشاند و به تصریح قرآن کریم به جمع « مقربان درگان الهی » وارد می سازد
در نگرشی وسیع ـ و نه فقط حیات محدود فردی ـ همه انسان ها و دارای تمام مشاغل و به ویژه زمامداران و دولتمردان در سطوح مدیریت های سیاسی کلان ـ باید به ضیافت الهی وارد شوند و زنگارهای معاصی و غفلت و نفسانیت های فردی و گروهی را از آیینه دل بزدایند و روح و روان خود را با زمزم جاری ایمان و معنویت منزه سازند و با عبور از تمام مراحل سخت « جهاداکبر » به « فطر » برسند و « جشن پیروزی » بگیرند و شراب طهور از سبوی عشق در جام معرفت ریزند و به کام جان سرازیر سازند .